Το παιχνίδι αλλιώς με τα παιδιά μας στο φάσμα του αυτισμού…

Μήπως να επαναπροσδιορίσουμε το παιχνίδι με παιδιά στο φάσμα του αυτισμού; Μήπως απλά να χρειάζεται να συμμετέχουμε πιο ελεύθερα σε αυτό;

Το παιχνίδι αποτελεί μια από τις πιο βασικές δραστηριότητες της πρώτης παιδικής ηλικίας και διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο στην γνωστική και κοινωνική ωρίμανση του παιδιού.
Είναι πλέον εμπειρικά βέβαιο πως το παιχνίδι προάγει την εγκεφαλική ανάπτυξη αλλά και τη συναισθηματική ρύθμιση του «νευροτυπικού» παιδιού, ένας διαδεδομένος όρος στην καθομιλουμένη επιστημονική γλώσσα, τον οποίο προσωπικά δεν συμπαθώ διόλου και ίσως να αντικαθιστούσα με ένα παιδί με ‘χαμηλές υποστηρικτικές ανάγκες’.

Το παιδί με το ‘αναμενόμενο’ παιχνίδι (αναλογικά με το αναπτυξιακό του επίπεδο), εμπλέκεται σε παιχνίδια προσποίησης ή συμβολισμού, μοιράζεται, διεκδικεί τα θέλω του και τα ενδιαφέροντά του. Με τις νέες εμπειρίες που αποκτά μέσω του παιχνιδιού, ένα παιδί απελευθερώνεται, εκφράζεται, εκτονώνεται ψυχικά, βελτιώνει την αυτό-εικόνα του και θωρακίζεται απέναντι σε φόβους και αναστολές. Στο τέλος της προσχολικής ηλικίας, τα παιδιά μεταβαίνουν από το συνεργατικό στο κοινωνικό παιχνίδι όπου παρατηρούνται καθορισμένοι ρόλοι, συμβιβασμοί και επίλυση συγκρούσεων για την επίτευξη κοινών στόχων. Mεγαλώνοντας, αυξάνεται και η απαίτηση για κοινωνική και επικοινωνιακή αλληλεπίδραση…

Όμως! Σπάνια ένα παιδί στο φάσμα του αυτισμού γίνεται αντιληπτό ως ένα παιδί που παίζει…και αυτό γιατί συνήθως χρησιμοποιεί το παιχνίδι με τρόπο τελετουργικό, επαναλαμβανόμενο ή στερεότυπο…μπορεί να αναπαράγει για ώρες ή μέρες μια ρουτίνα την οποία όταν κάποιος άλλος, προσπαθήσει να ‘σπάσει’ με τρόπο μη προβλέψιμο για αυτό, συνεπάγεται μια κρίση ή μια έκρηξη θυμού (temper tantrum). Ένα παιδί στο φάσμα του αυτισμού πιθανά να μην εμπλακεί αυθόρμητα σε μια συνθήκη παιχνιδιού όπως ένα παιχνίδι προσποίησης (συμβολικό, αναπαραστικό). Παρόλα αυτά, οι έρευνες καταδεικνύουν πως τα παιδιά στο φάσμα του αυτισμού μπορούν να παίξουν σε ένα αναπτυξιακό στάδιo ανάλογο με εκείνο της ανάπτυξης του λόγου τους αλλά και των περιορισμών που θέτει η ίδια η κοινωνική-επικοινωνιακή διαταραχή.

Πόσοι από εμάς δεν έχουμε προσπαθήσει να κατευθύνουμε ένα παιδί στο παιχνίδι του με φράσεις όπως: «Μάριε, κοίτα! Έτσι βάζουμε τα τουβλάκια…», «Κάνουμε τα αυτοκίνητα να προχωράνε…» , «Οι δεινόσαυροι δεν κάθονται σε σειρά…τρέχουν, κυνηγούν…»

Η όποια προσπάθεια ελέγχου του παιχνιδιού από τον ενήλικα ενέχει καλές προθέσεις…άλλωστε, αυτό έχουμε οι περισσότεροι διδαχθεί…να στοχεύουμε στο «κατάλληλο παιχνίδι» και να προσπαθούμε να μάθουμε στο παιδί να παίζει «σωστά» ώστε να μπορεί να μάθει «όσα πρέπει» μέσα από αυτό.

Ακούμε συνέχεια: Τα παιδιά μαθαίνουν καλύτερα με κύριο εργαλείο το παιχνίδι…Το παιχνίδι είναι η ‘δουλειά ‘ των παιδιών όπως τόσο απλά αλλά κόντρα για την τότε εποχή, ειπώθηκε από την εμπνευσμένη παιδαγωγό Μαρία Μοντεσσόρι.

Αλλά μήπως οφείλουμε να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να δούμε αυτό το ‘διαφορετικό’ παιχνίδι από την οπτική ενός παιδιού στο φάσμα του αυτισμού;
ΓΙΑΤΙ; Επειδή η αποδοχή της διαφορετικής άποψης, των δυνατοτήτων, των ενδιαφερόντων του παιδιού επιβεβαιώνει και ενισχύει τα ίδια τα παιδιά ενώ παράλληλα αυξάνει τα εσωτερικά τους κίνητρα να συν-εργαστούν.
Γιατί…το «κατάλληλο» παιχνίδι δεν είναι εν τέλει παιχνίδι!

Ο ερευνητής ψυχολογίας Peter Gray από το Boston College σκιαγραφεί τα πέντε πιο κοινώς αποδεκτά χαρακτηριστικά του παιχνιδιού:
1. Είναι αυτό-επιλεγμένο και αυτοκατευθυνόμενο.
2. Προκύπτει από ενδογενή κίνητρα.
3. Καθοδηγείται από νοητικούς κανόνες.
4. Έχει φαντασία.
5. Διενεργείται σε συνθήκες ενεργές, χωρίς εξωτερικές περιβαλλοντικές πιέσεις.

Μα…αν αλλάξουμε το παιχνίδι ενός παιδιού στο φάσμα του αυτισμού ώστε να φαίνεται πιο προβλέψιμο, κατάλληλο, ‘νευροτυπικό’, τότε εμπίπτει σε αυτούς τους προσδιορισμούς του παιχνιδιού; Φυσικά και όχι. Συμμετέχει γιατί περιμένει μια αντίδραση από εμάς…μια επιβράβευση αλλά χωρίς να υπάρχει ενεργό, εσωτερικό κίνητρο.

Μήπως σε ένα πλαίσιο διαφορετικής προσέγγισης, να ακολουθήσουμε το παράδειγμα του ίδιου του παιδιού; Ακολουθούν κάποια παραδείγματα…

Αν ένα παιδί στο φάσμα του αυτισμού βρίσκει χαρά ή απόλαυση όταν γυρίζει ανάποδα φλιτζάνια, μπορώ ως ενήλικας να μιμηθώ το παιχνίδι του αντί να προσποιούμαι εξαρχής ότι πίνω τσάι.

Αν ένα παιδί χωρίς ανεπτυγμένο προφορικό λόγο, κρατάει για αρκετή ώρα και παρατηρεί τα ζωάκια της θάλασσας πριν τα μαζέψει…αντί να σχολιάσουμε «να κοίτα πώς κολυμπάει το δελφίνι», να περιγράψουμε την ενέργεια του παιδιού με λόγια και συμβολισμούς που κατανοεί όπως «Μου αρέσει να κοιτάω τα δελφίνια. Είναι όμορφα. Κάνουν ωραίες βουτιές» και να το τοποθετήσουμε στο παζλ.

Αποφεύγοντας δηλαδή την τάση μας να κατευθύνουμε το παιχνίδι, ίσως καταφέρουμε να ‘εμπλέξουμε’ περισσότερο το παιδί σε αυτό και να ενισχύσουμε επιθυμητές προγλωσσικές δεξιότητες όπως τη μίμηση και το μοίρασμα κοινής προσοχής (στο αντικείμενο παιχνιδιού και στον επικοινωνιακό σύντροφο).
Ένα τελευταίο παράδειγμα…Αγοράκι 4 χρονών με λίγες λέξεις, κατονομάζει «μπάλα» συνέχεια, αλλά μόλις την λαμβάνει, την στροβιλίζει κοντά στο πρόσωπό του και μετά την πετά τυχαία στο δωμάτιό του…Σκεφτήκατε να αφαιρέσουμε κάθε είδους μπάλα από το δωμάτιο του παιδιού;

Χμμμ…ίσως να μην είναι η καλύτερη λύση. Εναλλακτικά θα μπορούσαμε να πετάξουμε μαζί του μπάλες χρησιμοποιώντας νέο λεξιλόγιο, σχετικό με το παιχνίδι που προτιμά όπως «πετώ, μικρή, μεγάλη, δυνατά, ωχ» και με διακυμάνσεις στον τόνο της φωνής μας.

Ίσως ξαφνιαστούμε με τις αντιδράσεις του. Ίσως διαπιστώσουμε ότι είναι περισσότερο χαμογελαστός από άλλες φορές, ότι λαμβάνει ευχαρίστηση από αυτή την διαφορετική αλληλεπίδραση. Όλα αυτά επειδή επιβεβαιώσαμε ότι αυτό που κάνει είναι ΟΚ και ότι μπορούμε να ‘συνδεθούμε’ με τους δικούς του διαφορετικούς όρους. Ίσως τελικά ΄διδαχθεί’ περισσότερα από την αυθεντική ανθρώπινη σύνδεση που πιθανότητα θα έχει αναπτυχθεί.

Μπορεί το δωμάτιο να είναι ένα χάος μετά;
Ναι, μπορεί.
Αξίζει;
Απολύτως!

Ευχαριστώ την συνάδελφο Jamie Burch, MSc. CCC-SLP και το περιοδικό ASHA Leader, για την έμπνευση αυτού του άρθρου.